Cultural Mapping Thailand [PMU] ระบบสารสนเทศด้านวัฒนธรรมและ แผนที่วัฒนธรรม ประเทศไทย

ข้อมูลวัฒนธรรม : KP-50200-00002

เลี้ยงผีขุนน้ำ ชุมชนช่างเคี่ยน

Khun Nam Ghost Raising Ceremony of the Chang Kian Community

ผีขุนน้ำ คือเทวดาอารักษ์ประจำต้นน้ำลำธารแต่ละสาย ซึ่งสิงสถิตอยู่บนดอยสูง(ขุน)อันเป็นต้นแม่น้ำลำธารทั้งหลาย ผีขุนน้ำที่อยู่แม่น้ำสายใด ก็จะได้ชื่อตามแม่น้ำนั้นๆ อาทิ ขุนลาว ขุนวัง ขุนออน ฯลฯ เมื่อถึงเดือน 8 เดือน 9 เหนือ (ประมาณเดือนพฤษภาคม-มิถุนายน) ของทุกปี เป็นเวลาที่ฝนเริ่มตก ก่อนเริ่มการเพาะปลูก วัฒนธรรมสำคัญอย่างหนึ่งของชาวล้านนา คือ ประเพณีเลี้ยงผีขุนน้ำ ในโลกทัศน์ของชาวล้านนา โดยเฉพาะในอดีต ผี หรือเทวดา คือสิ่งที่มีอำนาจเหนือธรรมชาติ ให้คุณและโทษต่อชีวิตมนุษย์ได้ สิงสถิตอยู่ในทุกหนแห่ง ทั้งในสถานที่ทางธรรมชาติ ภูเขา ป่าไม้ แม่น้ำลำธาร จะมีเจ้าที่เจ้าทางดูแลรักษาอยู่ และในชุมชนบ้านเรือน หมู่บ้าน และเมือง ก็จะมีผีเรือน ผีอารักษ์เมืองคุ้มครองปกปักรักษา มนุษย์จึงต้องให้การเซ่นสรวงบูชาในโอกาสต่างๆ ในสมัยโบราณชุมชนต่างๆ จะอาศัยอยู่ร่วมกันและมีความสัมพันธ์เกี่ยวข้องกันไปตามสายน้ำหรือลุ่มน้ำ เพราะลุ่มน้ำเป็นแอ่งที่ราบเดียวกัน เป็นทั้งเส้นทางคมนาคม และใช้ทรัพยากรน้ำร่วมกัน โดยเฉพาะน้ำ เป็นสิ่งสำคัญทั้งในการบริโภคอุปโภคและการเพาะปลูก จึงต้องมีระบบการจัดสรรแบ่งปันทรัพยากรน้ำให้เรียบร้อย ซึ่งก็คือ ระบบเหมืองฝาย ที่เป็นภูมิปัญญาของคนล้านนามาแต่โบราณ และประเพณีเลี้ยงผีขุนน้ำ ก็เป็นส่วนหนึ่งระบบเหมืองฝาย ด้วยเหตุนี้บางครั้ง จะมีการเรียกการเลี้ยงผีขุนน้ำว่า เลี้ยงผีฝาย การเลี้ยงผีขุนน้ำ หรือ ผีฝาย คือ การทำพิธีสังเวยผีหรือเทวดาอารักษ์ ผู้เป็นหัวหน้าของผีอารักษ์ทั้งหลาย ที่ทำหน้าที่ ปกปักรักษาป่าไม้อันเป็นต้นน้ำลำธาร เพื่อเป็นการขอบคุณที่บันดาลให้ฝนตก และมีน้ำจากขุนน้ำหรือต้นน้ำไหลลงมาให้ใช้ในการเพาะปลูก ทำไร่ ไถนา ที่ผู้คนในชุมชนที่อยู่ในสายน้ำเดียวกัน ต้องถือปฏิบัติเลี้ยงผีขุนน้ำร่วมกัน การนับถือผีขุนน้ำและระบบเหมืองฝาย จึงเป็นระบบสังคมและวัฒนธรรมของชาวล้านนา ที่จะเป็นกลไกทำหน้าที่ควบคุมผู้คนในสังคม มิให้มีการทำลายป่าอันเป็นแหล่งต้นน้ำ และใช้ทรัพยากรน้ำอย่างมีประสิทธิภาพ