Cultural Mapping Thailand [PMU] ระบบสารสนเทศด้านวัฒนธรรมและ แผนที่วัฒนธรรม ประเทศไทย

ข้อมูลวัฒนธรรม : AR-50200-00006

คันดิน อ่างเก็บน้ำโบราณ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

CMU Soil Barrage

- คันดินกั้นน้ำโบราณปรากฏในตำนานพื้นบ้านสมัยพระญามังราย ก่อนมีการสถาปนาเมืองเชียงใหม่โดยมีเนื้อหากล่าวถึงชัยมงคล 7 ประการ ในการสร้างเมืองเชียงใหม่ ทำหน้าที่รับน้ำจากดอยสุเทพ - ปลายพุทธศตวรรษที่ 20 ที่ทำให้เราทราบว่า ลำน้ำสายนี้ นอกจากรู้จักกันในนามแม่ข่าแล้ว ยังถูกเรียกขานอีกชื่อว่า “แม่โท”เนื้อความกล่าวถึง นางจีมคำ อัครมเหสีของพญากือนา ไปเวียงกุมกาม โดยการจะไปถึงเวียง กุมกามนั้นต้องข้ามน้ำแม่โท เมื่อพิจารณาจะเห็นว่าลำน้ำแม่โทนั้นก็คือสายน้ำเดียวกับลำน้ำแม่ข่าที่ไหลลงมาทางใต้เมืองเชียงใหม่และไหลผ่านเวียงกุมกามทางตะวันตก ดังนั้นจึงสรุปในขั้นต้นได้ว่า ก่อนสร้างเมืองเชียงใหม่และหลังจากสถาปนาเมืองเชียงใหม่ในระยะแรก น้ำแม่ข่า หรือแม่โทนี้ มีสถานะเป็นลำน้ำสายหนึ่งที่อยู่ทางตะวันตกของแม่น้ำปิง และไหลเป็นคู่ขนานกันไป - พบหลักฐานที่ช่วยให้เห็นพัฒนาการของลำน้ำแม่ข่านี้ชัดเจนขึ้น คือ แผนที่ผังเมืองเชียงใหม่ และภาพถ่ายทางอากาศเมืองเชียงใหม่ ที่ถ่ายใน พ.ศ.2497 แผนที่ผังเมืองเชียงใหม่ ที่จัดทำขึ้นในสมัยรัชการที่ 5 แสดงให้เห็นแนวเส้นเชื่อมต่อระหว่างเวียงสวนดอกกับลำคูไหวทางตะวันตก และยังเห็นแนวเส้นอีกแนวที่เฉียงออกไปจากมุมด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือของวัดสวนดอก เมื่อนำภาพถ่ายทางอากาศเมืองเชียงใหม่และพื้นที่โดยรอบ พ.ศ.2497 มาพิจารณาเพิ่ม จะพบบริบทที่มีนัยยะสำคัญมากขึ้น คือ แนวเส้นเชื่อมต่อกับแนวเส้นที่วางตัวในแนวเหนือใต้ที่อยู่เฉียงขึ้นไปอีก ที่สำคัญคือ แนวเส้นดังกล่าวนี้เป็นองค์ประกอบส่วนหนึ่งของคันดินรูปสี่เหลี่ยมที่ปัจจุบันตั้งอยู่ในมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ - คันดินที่กล่าวถึงนี้ ปัจจุบันคือ คันดินที่สันนิษฐานว่าเป็นสันอ่างเก็บน้ำโบราณ ที่ตั้งอยู่ติดรั้วด้านทิศตะวันออกของมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ซึ่งเหลืออยู่สองจุด คือคันดินด้านตะวันตก ด้านหลังอาคารสนามกีฬาในร่ม และคันดินด้านตะวันออกที่อยู่ใกล้รั้วด้านตะวันออกของมหาวิทยาลัยโดยขนานไปกับแนวรั้ว อ่างเก็บน้ำโบราณนี้ทำหน้าที่เสมือนแก้มลิงที่รับน้ำที่หลากลงมาจากดอยสุเทพ อ่างเก็บน้ำนี้มีคันบังคับน้ำให้น้ำเลี่ยงออกไปทางทิศใต้ ไม่เข้าปะทะเมืองเชียงใหม่โดยตรง ทั้งนี้จะเห็นได้ว่าในแผนที่เมืองนครเชียงใหม่ ที่ประกอบในแผนที่แสดงพระราชอาณาเขตสยามและหัวเมืองประเทศราช พ.ศ.2443 แสดงให้เห็นว่าคันดินนี้เชื่อมต่อกับคูเวียงสวนดอกด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ในพื้นที่มหาวิทยาลัยเชียงใหม่เคยมีอ่างเก็บน้ำโบราณล้อมรอบด้วยขอบคันดินรูปทรงสี่เหลี่ยมต้านไม่เท่า โดยมีตำแหน่งอยู่ระหว่างอาคารพลศึกษากับแนวรั้วของมหาวิทยาลัยด้านถนนเลียบคลองชลประทานมีเนื้อที่ประมาณ 111,200 ตารางเมตร ต่อจากอ่างเก็บน้ำลงไปทางใต้มีฝ่ายกั้นน้ำเป็นแนวคันดินยาวประมาณ 870 เมตร โดยผ่านหน้าคณะเกษตรศาสตร์ ตัดถนนสุเทพลงไปทางทิศใต้ผ่านตรงข้ามตลาดต้นพยอม ในปัจจุบันฝ่ายกั้นน้ำถูกทำลายไปหมดแล้ว ส่วนอ่างเก็บน้ำโบราณเหลือเพียงคันดิน ซึ่งเคยเป็นอ่างเก็บน้ำอยู่ 6 แนว คือ ด้านตะวันตกอยู่ใกล้กับอาคารสนามกีฬาในร่ม ด้านตะวันออกใกล้กับคลองชลประทาน แนวคันดินที่เหลืออยู่นี้เป็นพื้นที่ซึ่งมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ใด้ดำเนินการอนุรักษ์ให้เพื่อการเรียนรู้และรักษาประวัติศาสตร์ของมหาวิทยาลัย